Priroda
Geologija Suve planine
Prve podatke o pećinama i podzemnoj hidrografiji Suve planine dao je Jovan Cvijić (1895), koji je detaljno opisao podzemne tokove istočne Srbije i na stranama Suve planine (1986) konstatovao brojne kraške izvore, i neke od njih detaljno opisao.
Suvu planinu Cvijić je podelio na tri dela: potkovičasti greben, obluk Crvene reke i površ Valožja.
Posebnu pažnju je posvetio kraškoj površi Valožja koja se od potkovičastog grebena nastavlja ka jugoistoku. Kraška površ Valožja nalazi se na nadmorskoj visini od 1.400 m do 1.500 m, zauzima oko 16 km2 i predstavlja najvišu i najveću zaravan koja pripada srednjem Ponišavlju. Izgrađena je od donje krednih krečnjaka. U građi površi Valožja najviše su zastupljeni slojeviti krečnjaci. Stepen karstifikacije je izuzetno veliki i može se porediti samo sa Velebitom. Zato je za površ Valožja Cvijić govorio ...
„ona ima mrežastu karsnu plastiku: splet od valoga, "padina" i vrtača, između kojih su gola krečnjačka brda i ritovi...velike sličnosti sa uvalama dinarskog karsta. To su manje duguljaste i uske uvale, po pravilu ravnog dna koje je pokriveno “terra ross-om” i drugim deluvijumom i izbušene mnogim aluvijalnim vrtačama. Strane valoga su strme, sa kamenitim zidovima a njihova supodina je u vidu izlomljene cik-cak linije, koja se ponegde u obliku oštrih rtova pruža u valogu, a ponegde od njih povlači. Njene krečnjačke strane su često pokrivene škrapama...“
Na Suvoj planini je Nikolić R. (1912) zapazio izvesne oblike koji podsećaju na glacijalne, pa je na osnovu toga pretpostavljao da je ova planina...„u glacijalna doba bila zaglečerena“.
Bogata morfološka ornamentika, daje veoma atraktivan izgled Suvoj Planini, dopunjena je specifičnim oblicima kraške erozije: prozorcima, potkapinama, šupljinama i kavernama u stenama.
Veličinom, lepotom i bizarnošću svoga položaja posebno se ističu prozorci Kupina i Sveti Ilija i nekoliko potkapina u Jelašničkoj klisuri.
Litološka i reljefna struktura Suva planine omogućila je da viši delovi planine upijaju skoro svu količinu atmosferskog taloga tako da su oni praktično bezvodni. Stoga joj ime Suva planina u potpunosti odgovara, jer na prostoru od preko 50 km2 postoje svega dva slaba izvora i to u sektoru Rakoša. Međutim u podnožju, Suve Planine vrela su daleko brojnija, ali neujednačene izdašnosti.
Flora i fauna Suve planine
Razuđenost terena, ekstremna kolebanja klimatskih činioca, od podnožja do vrha Suve planine, i ekološki diverzitet staništa uslovili su razvoj veoma raznovrsnog biljnog pokrivača na ovoj planini, koji se, u najširem smislu, može raščlaniti na tri vegetacijska tipa:
- šumska vegetacija (šume sladuna i cera, bukove i četinarske šume),
- travnjačka vegetacija (livadska i pašnjačka) vegetacija,
- vegetacija pukotina stena, siparišta i točila.
Istraživanjima je utvrđeno da na Suvoj planini postoji 1.261 biljnih vrsta, pri čemu treba imati u vidu da ovaj broj nije konačan, jer se tokom svake istraživačke godine na Suvoj planini otkriju neke nove biljne vrste za koje se ranije nije znalo da tu postoje.
Specifičnost šumskog pojasa Suve planine je da su one refugijum znatnog dela tercijarne flore koja je postojala pre ledenog doba na Zemljinoj kugli, u kojoj su bili zastupljeni predstavnici sadašnje tropske, suptropske, mediteranske i atlantske flore.
Tercijarna vegetacija Suve planine je po mnogim specifičnostima bila slična sadašnjoj tropskoj. Kontinentalizacija klime tokom kraja tercijara (uzrokovana povlačenjem mora) se nastavila i tokom kvartara i osiromašila je vegetaciju Suve planine posebno tokom ledenog doba.
Zahvaljujući povoljnim klimatskim uslovima i specifičnostima klisura i zaklonjenih krečnjačkih terena Suve planine, nekoliko tercijarnih vrsta (koje su znatno smanjile svoj areal ili potpuno nestale u Evropi) sačuvale su se na prostoru Suve planine kao relikti. Od takvih vrsta za Suvu planinu su karakteristične Goodiera repens, Corallorhiza trifida i Cipripedium calceolus (gospina papučica) koja je u Srbiji pouzdano utvrđena samo u smrčevim šumama Suve planine.
Bogatstvo flore sačuvane na Suvoj planini i njenom podnožju ukazuje ne samo na autohtonost, već i na poreklo i istorijski razvoj ove vegetacije.
Vegetacija je na određenim staništima očuvala sve osobine tercijarnih šuma, tako da se može govoriti o određenom stepenu reliktnosti određenih šumskih zajednica na Suvoj planini. Dominantni tipovi staništa su mešovite širokolisne listopadne i četinarske šume i termofilni delimično kultivisani ili nekultivisani (bogati vrstama) pašnjaci na krečnjacima. Prirodnu vegetaciju Suve planine čini dvadeset pet biljnih asocijacija zajedno sa 128 opisanih endemičnih biljaka i ukupnim brojem od 1.261 biljnih vrsta.
Na Suvoj planini je utvrđeno 128 endemita (ili 10,15% od ukupne flore ), od kojih većina pripada stenoendemitima a tri lokalnim (Aquilegia pancicii, Seseli serbicum i Rosa serbica), što je veoma važan pokazatelj biodiverzitološkog značaja ovog područja.
Među reliktnim vrstama tercijarne reliktne flore Evrope na Suvoj planini se pominju dve vrste roda Ramonda (Ramonda serbica i Ramonda nathaliae) koje su ostatak suptropske flore Evrope i Mediterana verovatno afričkog porekla.
Ramonda serbica je najsrodnija sa balkanskom vrstom Ramonda nathaliae od koje se pretpostavlja se, još tokom tercijara poliploidijom odvojila u samostalnu vrstu. Brojnost populacije roda Ramonda na Suvoj planini, na 5 m2, varira od 10-350 individua u zavisnosti od konfiguracije stena i vegetacije. Navedene reliktna vrste Suve planine zakonom su zaštićena u Srbiji kao prirodna retkost.
Fauna Suve planine
Brojna staništa i ekosisteme Suve planine naseljava izuzetno raznovrsna fauna:
- entomofauna: 259 vrsta insekata - artropoda,
- dnevnih leptira: 86 vrsta leptira,
- herpetofauna: 14 vrsta životinja iz klase vodozemaca i gmizavaca,
- ihtiofauna:13 vrsta riba,
- ornitofauna: 139 vrsta ptica,
- teriofauna: 25 vrsta sisara.
Zahvaljujući istraživanjima Gradojevića (1930 do 1931), Jakšića (2003 do 2004) i Stojanovića i Radića (2007) do sada je na Suvoj planini utvrđeno 86 vrsta dnevnih leptira, od kojih su nacionalno značajne populacije sledećih ciljnih vrsta: Zerynthia polyxena, Parnassius mnemosyne.
Zmije su na Suvoj planini zastupljene sledećim svojim predstavnicima: smukom (Coluber longissimus), dosta brojnim poskokom (Vipera ammodytes), šarkom (Vipera berus) i u vodama potoka i reka u slivu Suve planine belouškom (Natrix natrix).
Na Suvoj planini je utvrđeno 139 vrsta ptica, od kojih su najznačajnije:
- U I režimu zaštite: bela kanja (Neophron percnopterus), suri orao (Aquila chrysaetos), sivi soko (Falco peregrinus), orao zmijar (Circaetus gallicus), riđi mišar (Buteo buteo), kratkoprsti kobac (Accipiter brevipes), jastreb (Accipiter gentiles).
- U II režimu zaštite: ušata ševa (Eremophila alpestris), drozd kamenjar (Monticola saxatilis), bonelijev zviždak (Phylloscopus bonelli), mala muharica (Ficedula parva), puzgavac (Tichodroma muraria), žutokljuna galica (Pyrrhocorax graculus).
Zato je Suva planina, kao područje značajnog stanište ptica, uvršteno u međunarodni spisak IBA područja, kao prostor pogodan za posmatranje i proučavanje ptica i ima nacionalni kod “SER 028”.
